با تکیه بر احادیث نبوی (صلی الله علیه و آله و سلم)

روان درمانی با ذکر و یاد خدا

مداومت بر عبادت خداوند، یاد او در هر زمان، درخواست آمرزش و بخشش از او و دعا به درگاهش، آدمی را به پروردگارش نزدیک می سازد و این احساس را در او به وجود می آورد که تحت حمایت و مراقبت خداوند بزرگ قرار دارد. عبادت امید به آمرزش و بخشایش را در انسان تقویت می کند و احساس خشنودی و آسایش خاطر را در روانش بر می انگیزد. خداوند متعال فرموده است:

( الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ). (1)

« کسانی که ایمان آوردند و دل هایشان به یاد خدا آرام گرفت؛ بدانید که با یاد خدا دل ها آرام می گیرد».

(... وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ). (2)

«... و خدا را بسیار یاد کنید باشد که رستگار شوید».

(فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ ). (3)

« پس، به یاد من باشید تا به یاد شما باشم».

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز به اهمیت ذکر و یاد خداوند بزرگ در ایجاد آرامش در روان آدمی اشاره کرده است. برای مثال، در حدیثی از آن حضرت آمده است:

« هرگاه عده ای بنشینند و به ذکر خدا پردازند فرشتگان آنان را در میان می گیرند، رحمت [خداوند] آنان را در برگیرد. آرامش برایشان فرود آید و خداوند از آنان در نزد کسانی که نزد او هستند یاد می کند». (4)

در حدیثی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است:

«خداوند بزرگ می فرماید: من چنانم که بنده ام به من گمان می برد و هرگاه او از من یاد کند من با او هستم. اگر مرا در دلش یاد کند من هم در دلم از او یاد می کنم. اگر در میان جمع از من یاد کند من در جمعی بهتر از آنان از او یاد می کنم. اگر یک وجب به من نزدیک شود من یک گز به او نزدیک می شوم. اگر یک گز نزدیک شود من یک باز به او نزدیک می شوم. اگر قدم زنان نزد من آید من دوان دوان نزد او روم». (5)

یاد خداوند بزرگ به نفس زندگی و حیات می بخشد، امید به آمرزش و خشنودی الهی را در او تقویت می کند و احساس خوشی و سعادت در او پدید می آورد. در حدیثی از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) که ابو موسی اشعری آن را روایت کرده، آمده است:

« مَثَل کسی که خدایش را یاد می کند و آن که او را یاد نمی کند مثل شخص زنده و مرده است». (6)

در روایت دیگری از این حدیث چنین آمده است:

« مثل خانه ای که در آن خداوند یاد می شود و خانه ای که در آن خداوند یاد نمی شود مثل شخص زنده و مرده است». (7)

ذکر خداوند و تسبیح و تنزیه او مقام و درجات بنده را در نزد پروردگارش بالا می برد، بر خوبی های او می افزاید، گناهانش را می آمرزد و او را از احساس گناه که سبب اندوه و اضطراب می شود، می رهاند. سعد بن ابی وقّاص می گوید که در خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بودیم و آن حضرت چنین فرمود:

« آیا هر یک از شما عاجز است از این که روزی هزار ثواب کسب کند؟ یکی از حاضران در جلسه پرسید: چگونه هزار ثواب کسب کند؟ فرمود: صد تسبیح می گوید و به ازای آن هزار ثواب برایش نوشته یا هزار گناه از او زدوده می شود». (8)

در حدیثی دیگر از آن حضرت آمده است که فرمود:

« خدای تعالی را فرشتگانی است که در کوچه و گذر می گردند و اهل ذکر را جستجو می کنند و هرگاه عده ای را مشغول ذکر خدا یافتند صدا می زنند: بیایید حاجت هایتان را بستانید. سپس آنان را تا آسمان زیر بال و پر خود می گیرند. خداوند- که خود به هر چیز داناتر است- می پرسد: بندگان من چه می گویند؟ فرشتگان پاسخ می دهند: تو را به پاکی و بزرگی می ستایند و حمد و تمجید تو می گویند. خداوند می فرماید: آیا مرا دیده اند؟ فرشتگان می گویند، نه به خدا، تو را ندیده اند. خداوند می فرماید: اگر مرا دیده بودند چه می کردند؟ فرشتگان می گویند: اگر تو را دیده بودند بیش تر عبادت و تمجید و تسبیح می کردند. خداوند می فرماید: چه می خواهند؟ فرشتگان می گویندک بهشت را از تو درخواست دارند. خداوند می فرماید: آیا آن را دیده اند؟ فرشتگان می گویند: نه به خدا، ای پروردگار، آن را ندیده اند. خداوند می فرماید: اگر آن را دیده بودند چه می شد؟ فرشتگان می گویند: اگر دیده بودند به آن حریص تر و طالب تر و راغب تر می شدند. خداوند می فرماید: از چه چیز به من پناه می آورند؟ فرشتگان گویند: از آتش [دوزخ] پناه می خواهند. خداوند می فرماید: آیا آن را دیده اند؟ فرشتگان می گویند: نه به خدا، آن را ندیده اند. خداوند می فرماید: اگر آن را دیده بودند چه می کردند؟ فرشتگان می گویند: اگر دیده بودند بیش تر از آن گریزان و ترسان می شدند. پس، خداوند می فرماید: شاهد باشید که آنان را آمرزیدم. فرشته ای از فرشتگان می گوید: فلان شخص هم در میان آن هاست و او از این طایفه نیست بلکه برای حاجتی آمده است. خداوند می فرماید: آنان هم نشین اند و هم نشین ایشان محروم نمی شود». (9)

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اذکار و تسبیحات زیادی به یارانش می آموخت و ارزش و تأثیر فوق العاده آن ها در کسب ثواب و زدودن گناهان و نیل به آمرزش الهی و ورود به بهشت را به آنان یادآور می شد. بنابراین، یاد خدا و ستایش او با این تسبیحاتی که رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) آن ها را توصیه می کرد شفای احساس گناه و اضطراب ناشی از آن است.

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

« هر کس بعد از پایان هر نماز سی و سه مرتبه «سبحان الله» و سی سه مرتبه «الحمدلله» و سی و سه مرتبه «الله اکبر» بگوید و صدمین را بگوید: لا اله الا الله وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد، و هو علی کل شی ء قدیر، گناهانش آمرزیده شود اگر چه به اندازه کف دریا باشد». (10)

در حدیثی دیگر از آن بزرگوار آمده است:

« هر کس در روز صد مرتبه بگوید: « لا اله الا الله وحده لا شریک له له الملک و له الحمد و هو علی کل شی ء قدیر» برایش معادل با آزاد کردن ده برده باشد، صد ثواب برایش نوشته و صد گناه از او زدوده شود و آن روز تا شب از شیطان حفظش کند و عمل هیچ کس برتر از او نباشد مگر کسی که بیش تر از او [این ذکر را] گفته باشد. و هر کس در روز صد مرتبه بگوید: « سبحان الله و بحمده» گناهانش فرو ریزد اگر چه به اندازه کف دریا باشد». (11)

از تمیم داری روایت شده است که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

« هر کس ده بار بگوید: « اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له الهاً واحداً احداً صمداً لک یتّخذ صاحبه و لا ولداً و لکم یکن له کفواً احد» خداوند برایش چهل هزار ثواب بنویسد». (12)

از علی (علیه السّلام) نیز روایت شده که فرمود: پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به من فرمود:

« آیا کلماتی را به تو نیاموزم که هرگاه آن را بگویی خداوند تو را بیامرزد اگر چه آمرزیده باشی. بگو: لا اله الا الله العلیُّ العظیم، لا اله الا الحلیم الکریم، لا اله الا الله سبحان الله ربّ العرش العظیم، الحمد لله ربّ العالمین». (13)

از عبادة بن صامت نیز روایت شده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

« هر کس شب هنگام چون از خواب بیدار شود بگوید: لا اله الا الله وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد و هو علی کل شی ء قدیر، الحمد الله و سبحان الله و الله اکبر و لا حول و لا قوة الا بالله، سپس بگوید: خدایا مرا بیامرز، یا دعا کند، دعایش مستجاب شود و اگر وضو بگیرد و نماز بخواند، نمازش پذیرفته گردد». (14)

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دعاها و اذکار بسیاری به یارانش تعلیم می داد. این دعاها و اذکار بر ارتباط بنده با خدایش و قرب او به حق تعالی می افزاید و باعث می شود که همواره به یاد خدا باشد، در هر زمان عظمت و شکوه پروردگارش را احساس کند و پیوسته به رحمت و آمرزش و توفیق دهی او در امور زندگی اش و رفع نیازهایش امیدوار باشد. در نتیجه، روانش آکنده از رضایت و مسرّت می شود و احساس آرامش و امنیت روانی وجودش را فرا می گیرد.

روان درمانی با قرآن

بهترین نوع ذکر، تلاوت قرآن است؛ زیرا خواندن قرآن تأثیر شگرفی در تصفیه دل و بهبود روان دارد. خداوند متعال می فرماید:

(وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ). (15)

« ما از قرآن چیزی فرو می فرستیم که مؤمنان را بهبود است و مِهر».

(یا أَیهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ). (16)

« ای مردم، برای شما اندرزی از پروردگارتان آمد و بهبودی برای آنچه در سینه هاست و راهنمودی و مهری برای گرویدگان».

(قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاءٌ ). (17).

« بگو: آن برای کسانی که ایمان آورده اند راهنمایی و بهبودی است».

زمانی که انسان با اخلاص و توجه کامل به خداوند متعال قرآن می خواند، آرامش وجودش را فرا می گیرد و فرشتگان او را از هر سو در میان می گیرند و غرق در رحمت خداوند می شود».

در حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است:

« هرگاه عده ای در خانه ای از خانه های خدا گرد آیند و به تلاوت کتاب خدا بپردازند و درباره آن با هم گفتگو کنند؛ آرامش بر آنان فرود آید، رحمت فرایشان گیرد، فرشتگان آن ها را در میان گیرند و خداوند در میان کسانی که نزد اویند از آنان یاد کند». (18)

تلاوت قرآن باعث آمرزش گناهان و مضاعف شدن حسنات می شود و امید رفتن به بهشت را تقویت می کند. از این رو، اضطراب ناشی از احساس گناه را بهبود می بخشد. در حدیثی از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است:

« هر کس یک حرف از کتاب خدا را بخواند برایش یک حسنه باشد و هر حسنه ده برابر شود. نگویم «الم» یک حرف [کلمه] است بلکه الف یک حرف است لام یک حرف و میم یک حرف». (19)

ابو اُمامه می گوید: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که می فرمود:

« قرآن بخوانید؛ زریا روز قیامت قرآن برای قرآن خوانان شفاعت می کند». (20)

در حدیثی دیگر از آن بزرگوار آمده است:

« یک سوره از قرآن هست که سی آیه دارد و برای تلاوت کننده اش چندان شفاعت می کند که آمرزیده شود، آن سوره «تبارک الذی بیده الملک» است.(21)

اَنَس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده است که فرمود:

« هر کس روزی دویست مرتبه «قل هو الله احد» را بخواند گناهان پنجاه سال از او پاک شود مگر آن که دَینی بر عهده اش باشد». (22)

او در حدیث دیگری از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده است که:

« هر کس چون به بستر رود، بر دست راست بخوابد و صد مرتبه «قل هو الله احد» را بخواند خدای تعالی در روز قیامت به او گوید: با دست راستت به بهشت در آی». (23)

این احادیث و مانند آن ها که تأثیر تلاوت قرآن را در آمرزش گناهان و رهایی از دورخ و رفتن به بهشت یادآور می شوند، نشان می دهند که قرائت قرآن درمان سودمندی برای نجات از اضطرابِ روانی ناشی از احساس گناه است. قرائت قرآن فقط اضطراب ناشی از احساس گناه را درمان نمی کند بلکه همه حالت های اضطراب و تشویش روانی و عقلی را معالجه می کند.

برای مثال، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به وسیله قرآن جنون را معالجه کرده. اُبَیّ بن کعب می گوید:

« نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بودم که بادیه نشینی آمد و گفت: ای پیامبر خدا، برادری دارم که از درون رنج می برد. حضرت فرمود: چه دردی دارد؟ گفت: جنون حقیقی دارد. حضرت فرمود: او را نزد من بیاور. بادیه نشین برادرش را آورد و جلو حضرت نشاند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) او را با فاتحة الکتاب و چهار آیه اول سوره ی بقره و این دو آیه: « و الهکم اِله واحد و ...» و آیة الکرسی و سه آیه آخر سوره ی بقره و آیه ی «شهدالله اَنّه لا اله الّا هو ...» از آل عمران، و آیه ی « انّ ربّکم...» از سوره ی اعراف و آخر سوره ی مؤمنین «فتعالی الله الملک الحقّ...» و آیه ی « و انّه تعالی جدّ ربنّا...» از سوره ی جن، و ده آیه اول صافات، و سه آیه آخر سوره حشر، و «قل هو الله احد»، و معوذتین تعویذ کرد؛ مرد برخاست چنان که گویی هرگز مرضی نداشته است». (24)

حقیقت آن است که قرآن تنها درمانگر بیماری های روانی و عقلی نیست بلکه بیماری های جسمی را نیز معالجه می کند. از ابو سعید خدری نقل شده است که گفت:

« گروهی از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به سفر می رفتند و بر قبیله ای از قبایل عرب فرود آمدند و از آن ها خواهش کردند که ایشان را پذیرایی کنند اما آن قبیله حاضر نشدند پذیرایی شان کنند. در همین اثنا رئیس آن قبیله را مار گزید. برای معاجله او دست به هر کاری زدند اما بی فایده بود. یکی از آن ها گفت: خوب است نزد این عده ای که این جا فرود آمده اند بروید شاید از دست یکی از آن ها کاری برآید. پس، نزد ایشان آمدند و گفتند: ای جماعت، رئیس ما گزیده شده است؛ برای معالجه اش دست به هر کاری زدیم اما فایده نداشت. آیا کسی از شما چیزی برای معالجه اش دارد؟ یکی گفت: آری، من دعا خوانم اما چون از ما پذیرایی نکردید من هم دعا نمی کنم مگر آن که مزدش را به ما بدهید. قرار شد آن ها یک گله ی گوسفند بدهند. آن مرد، بر رئیس مار گزیده آب دهان می انداخت و الحمدالله رب العالمین را می خواند. چندی نگذشت که حال او کاملاً خوب شد و برخاست و شروع به راه رفتن کرد. آن قبیله مزد توافق شده را دادند. یکی از مسافران گفت: تقسیم کنید. مرد دعا خوان گفت: این کار را نکنید تا نزد پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) رویم و ماجرا را برایش بگوییم و ببینیم حضرت چه دستور می دهد. پس، به نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمدند و قصه را باز گفتند. حضرت فرمود: از کجا دانستی که آن افسون است. سپس فرمود: پیشنهاد خوبی است، تقسیم کنید». (25)

ابن ابی شبیه در مسند خود از عبدالله بن مسعود روایت کرده است که گفت:

« پیامبر خدا نماز می خواند که در سجده کژدمی آن حضرت را نیش زد. فرمود: خدا لعنت کند کژدم را که به پیامبر و غیر پیامبر رحم نمی کند. سپس ظرف آب نمک خواست و محل گزیدگی را در آب نمک قرار می داد و قل هو الله احد و معوذتین را می خواند تا درد آرام گرفت». (26)

ابن ماجه در سُنَن خود از علی (علیه السّلام) روایت کرده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: « بهترین دارو قرآن است». (27)

این حدیث نشانگر آن است که قرآن دوای همه ی بیماری ها، اعم از روانی و جسمی است.

روان درمانی با دعا

دعا نوعی ذکر و عبادت است و همان فضیلت و ثوابی را دارد که ذکر و عبادت دارند. از نعمان بن بشیر روایت شده است که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

« دعا همان عبادت است، حضرت سپس این آیه را تلاوت کرد: « پروردگارتان گفت: مرا بخوانید تا پاسختان دهم. کسانی که از عبادت من سرباز می زنند زودا که با خواری به دوزخ درآیند». (28)

دعا، موجب آسایش روان است و اندوه و نگرانی و اضطراب آن را شفا می بخشد؛ زیرا، دعا کننده به اجابت دعایش از جانب خداوند متعال امیدوار است؛ چرا که هم این سخن خداوند را قبول دارد:

(وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ...). (29)

« و هرگاه بندگانم درباره ی من از تو پرسند، من نزدیکم و دعای دعاکننده را، آن گاه که مرا بخواند، اجابت می کنم».

و هم این سخن پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله و سلم)را که:

« خداوند بزرگ و بلند مرتبه شما با حیاست و حیا می کند از این که بنده اش دستانش را به سوی او بلند کند و او را دست خالی برگرداند». (30)

امید به اجابت دعا از سوی خداوند متعال غم و اندوه مؤمن را تخفیف می دهد و به او نیروی تحمل و صبر می بخشد و احساس آسودگی روانی در وی ایجاد می کند؛ زیرا مؤمن می داند- چون سخن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را قبول دارد- که وقتی دعا می کند از چند حال خارج نیست: یا خداوند عزوجل دعایش را مستجاب می کند، یا بلایی را که هنوز نازل نشده است از او دفع می کند، یا برایش در آخرت ثواب ذخیره می کند و یا گناهانش را می آمرزد. بنابراین، در دعا همیشه و در هر حال برای مؤمن خیر و فایده است، در دنیا و یا در آخرت. امیدواری مؤمن به این که بخشی از این خیر و برکت دعا تحقق یابد غم و اندوه او را کاهش می دهد و در او احساس رضایت و آرامش روانی پدید می آورد. از عبادة بن صامت روایت شده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

« هیچ مسلمانی در روی زمین نیست که به درگاه خدا دعایی کند مگر این که خداوند خواسته اش را به او دهد، یا همانند آن بدی از او دفع کند به شرط آن که برای گناهی یا قطع رحمی دعا نکرده باشد». مردی از میان جمعیت عرض کرد: پس زیاد دعا می کنیم. حضرت فرمود:

« خدا هم بیش تر اجابت می کند». (31)

در حدیثی دیگر از آن بزرگوار آمده است:

« دعا برای بلای نازل شده و نازل نشده سودمند است. پس، دعا کنید ای بندگان خدا». (32)

نیز در حدیثی از آن حضرت می خوانیم:

« هیچ مردی نیست که دعا کند مگر آن که خدا دعایش را مستجاب فرماید، یا در همین دنیا به او می دهد، یا برای آخرتش می اندوزد، و یا به قدر دعایی که کرده است از گناهانش می بخشد، به شرط آن که برای گناهی یا بریدن پیوند خویشاوندی دعا نکرده و یا عجله نورزیده باشد». (33)

از سلمان روایت شده است که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

« قضا [ی الهی] را چیزی جز دعا بر نمی گرداند. و عمر را چیزی جز نیکی کردن زیاد نمی کند». (34)

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به یارانش می آموخت که برای درمان بسیاری از اضطرابات روانی مانند غم و نگرانی و اندوه و بی خوابی و ترسیدن در خواب و فراموشی از دعا کمک بگیرند، که در این جا به چند نمونه اشاره می کنیم: